Rond de Schrift

Een ander evangelie? 2

D.J. Bolt

18-11-23

We vervolgen de weergave de lezing Vrede op aarde, het goede nieuws in een postchristelijke cultuur van prof. dr. Paas ter gelegenheid van de opening van het academisch jaar van de TUUt en geven daar weer onze kanttekeningen bij.

Prof. Paas:

Ruim vijftig jaar geleden al schreef Lesslie Newbigin dat in brede kringen de overtuiging verdwenen was dat het christelijk geloof nodig was. ‘Een diepgaande geloofscrisis in de westerse kerken heeft geleid tot een verlies van de overtuiging dat er iets is in het christelijk geloof dat zo belangrijk is dat zonder dat mensen verloren gaan’ 5). In 1970 ging dat nog over de brede mainstream van het christendom, de oude volkskerken, maar anno nu kunnen we, denk ik, rustig zeggen dat die twijfel ook in de zuilen van de protestantse orthodoxie is binnengedrongen. In de afgelopen jaren hebben we als CCMW, samen met het lectoraat theologie van de CHE, ons gericht op overtuigingen en praktijken van heil als datgene wat het christelijk leven motiveert. Onze onderzoeken laten zien dat heel wat trouwe kerkgangers en missionair actieve mensen verlegen zijn geraakt met onderdelen van de klassieke protestantse heilsleer. We kunnen dan denken aan het verdwijnen van het geloof in de hel als straf op de zonden (niet alleen Huijgen zegt het, maar onderzoek laat het ook zien: er is nauwelijks nog een dominee te vinden die erover preekt), aan moeite om het kruis van Christus te zien als offer voor of verzoening van onze zonden[1], maar ook aan de ervaring van sprakeloosheid in missionair werk onder echt seculiere mensen, en aan teleurstelling over het uitblijven van bekeringen. De architectuur van het klassieke soteriologische gebouw brokkelt af. Als het klopt dat soteriologische verlegenheid steeds meer doordringt in de protestantse orthodoxie, stuiten we hier dus op een serieus probleem.

We breken even in want hier worden zeer ernstige dingen geconstateerd! Op een rijtje:
 

- De overtuiging dat het christelijk geloof nodig is: verdwenen.
- Zonder het geloof gaan mensen niet verloren.
- Missionaire mensen zijn verlegen met de Bijbelse verzoeningsleer.

- Geloof in de hel als straf op de zonden: ook verdwenen.
- Moeite om Christus' offer als verzoening voor de zonden te zien.

Als Paas terècht constateert dat dit allemaal ook in 'de zuilen van de protestantse orthodoxie is binnengedrongen' dan is dat een 'serieus probleem', zoals hij zegt. We zouden dat liever een immens probleem noemen! En alvast vóór onze beurt: hier is dus bekering nodig, terugkeer naar de Schrift!
Maar wat is dr. Paas' analyse ervan en oplossing ervoor?
 

Maar wat voor probleem is dit precies? Is het gewoon een kwestie van ongeloof en van ‘moderne’ invloeden, wat dit ook moge betekenen? Het is verleidelijk om het daarmee af te doen. Het behoort tot de tradities van de protestantse orthodoxie om te weeklagen over de tijden waarin we leven. Dat is nooit anders geweest; de tijden waren altijd beroerd. Maar als analyse schiet het nogal tekort. We moeten ons afvragen: hoe komt het nu dat velen ooit in vuur en vlam stonden voor het redden van zielen uit de hel, terwijl de gemiddelde christen zich er nu veelal ongemakkelijk onder lijkt te voelen? Zijn we zo werelds geworden? Misschien. Maar misschien is er ook iets anders aan de hand, namelijk dat we aanvoelen dat deze traditionele soteriologie opgekomen is in een wereld die zo goed als verdwenen is.

In mijn boek benader ik de soteriologie van onderop, dus niet als systematisch theoloog, maar eerder vanuit praktisch-theologische en missiologische invalshoek. Dat betekent dat ik mij vooral richt op ervaring. Mijn uitgangspunt is dat God ons heilzaam nabij komt in, met en onder onze ervaring. Wij zijn ervarende wezens. Een heilzame verhouding met God, hoe deze ook bij ons ‘binnenkomt’, verandert ons affectief, dus in het domein van gevoelens en emoties. Hoe voelt dat dan, het heil van God in ons leven? Wij voelen ons geliefd ondanks onze fouten, getroost, vergeven, nederiger, hoopvoller, sterker. Wij krijgen last van onrecht dat we begaan hebben, van relaties die we verpest hebben, we staan minder onverschillig tegenover ons eigen kwaad en dat van anderen. Bepaalde inzichten uit de Bijbel en de traditie komen tot leven in onze ervaring; wat we eerst alleen van horen zeggen geloofden, kennen we nu van binnenuit. Wij gaan anderen meer liefhebben, we vinden ons bezit minder belangrijk, en bekommeren ons om mensen die we eerst nauwelijks zagen. Wij voelen ons meer verbonden met de schepping, en proberen met vallen en opstaan te veranderen in onze omgang met alles wat leeft. Zo voelt het in de ervaringswereld van mensen om ‘gered te zijn’, om Gods heil deelachtig te worden. Zo vormt God mensen voor en door zijn missie.

Op zich zal dat bekend klinken voor protestanten, zeker voor protestanten met een bevindelijke inslag: het heil is affectief van aard, het komt binnen in onze ervaring, Gods heil ontvangen we minstens zozeer in de buik als in het hoofd.

Het wordt spannend. In elk geval lijkt Paas onze primaire reactie als 'traditioneel weeklagen' weg te zetten. Wij 'schieten er nogal mee tekort'. Wat is dan zijn benadering?
Prof. Paas wil om te beginnen, de soteriologie, de leer van het heil, niet 'van boven' maar 'van onderen' benaderen. Wat bedoelt hij daar mee?
Wel, de kerk heeft de leer van het heil zoals zij die uit de Schrift heeft begrepen en belijdt, vastgelegd in belijdenissen en in leerstellingen, 'dogma's'. Het vak dat zich daar in het bijzonder op richt heet Systematische Theologie, vroeger Dogmatiek[2]. Maar daar wil Paas niet vanuit gaan, dat helpt volgens hem niet verder in onze moderne tijd. Hij kijkt naar wat het heil teweegbrengt, hoe het voelt en ervaren wordt.
 

We geven een simpel voorbeeld dat het misschien kan verduidelijken.
Opa denkt na over een cadeautje voor zijn kleinzoon, dat is 'van boven'. De man bedenkt, overweegt en concludeert: dít is prachtig voor het jongetje, en vervolgens koopt hij het speeltje. Als opa het hem brengt kan er van alles gebeuren: het ventje is razend enthousiast en gaat er gelijk mee spelen. Of hij vindt er niets aan en gooit het aan barreltjes. Twee gevoelens en gevolgen van onderop. De tweede reactie lijkt op wat Paas schetst dat er gebeurt in de seculiere samenleving én zelfs protestantse orthodoxie t.a.v. de 'klassieke' heilsleer in de belijdenissen en dogma's van de kerk. Daar heeft men langzamerhand niets meer mee.    
En dus is de vraag: Met wat voor heil, wat voor 'speeltje van Opa', wil Paas dit probleem met zijn CCMW oplossen?

Maar tegelijk moeten we hier waken voor een essentialistisch idee van ‘ervaring’, dat wil zeggen voor de neiging om de ontmoeting met God te plaatsen in een innerlijk heiligdom dat relatief vrij is van culturele en historische invloeden. Laten we het de ‘ziel’ noemen. We moeten niet doen alsof ‘de mens’ altijd en overal dezelfde gevoelshuishouding heeft, dezelfde affecties. Simeon Zahl geeft in zijn boek over de Heilige Geest en christelijke ervaring bijvoorbeeld uitgebreid aandacht aan emoties en affecties als manifestaties van Gods reddende aanwezigheid in ons leven. Maar tegelijk stelt hij dat zulke emoties ‘relatief onveranderlijk’ zijn. Vroeger waren mensen bang, zegt hij, nu zijn ze dat nog steeds. Maar dat lijkt me te gemakkelijk: emoties zijn wel degelijk veranderlijk. Vroeger waren mensen bang voor de hel; nu zijn ze bang om gecanceld te worden op sociale media. En nee, dat is niet hetzelfde, hoezeer theologen zulks ook graag verdoezelen door het creatief gebruik van ‘hel’ als symbool of allegorie. Last hebben van trollen op twitter is echt niet hetzelfde als tot in eeuwigheid door duivels met gloeiende tangen gepijnigd te worden – zoals Jeroen Bosch het in geuren en kleuren schilderde. Onze gevoelshuishouding werkt anders dan die van middeleeuwers of mensen uit de achttiende eeuw. Vroeger namen mensen hun 10 kinderen gezellig mee naar een openbaar festijn waarin iemand eerst geradbraakt werd en daarna door vier paarden uit elkaar getrokken, en nu krijgt de film Pietje Bell een hogere leeftijdscategorie, omdat daarin een jongetje op z’n vingers getikt wordt met een liniaal.

Eerst even tussen haakjes.
Zijn we werkelijk anders geworden? Een voorbeeld. Een paar weken geleden werden weer de Nederlandse abortuscijfers bekend gemaakt: rond 35.000 afgelopen jaar, 10% meer dan vorig jaar!

Wat latere abortussen worden uitgevoerd door het kraken van de schedel van het kindje en het aan stukken rukken van het lichaampje om het te kunnen verwijderen via de vagina. Vrouwen met kinderen demonstreren voor deze baas-in-eigen-buiken-rechten.

Anno 2023. 

Maar dit nu terzijde.
Het probleem dat Paas ziet is dit.
Het heil 'van onderop' kan volgens Paas niet uniek zijn. Elke tijd heeft zijn eigen 'heilbeleving' als het ware. De ziel van de mens met zijn beleving en gevoelens verandert met de tijd: vroeger kon men mensen bang maken met de hel, maar dat is verleden tijd. Nu bestaat de hel uit 'gecanceld' – digitaal afgemaakt worden, gebannen uit de community – te worden door de sociale media.
Tijden veranderen en met hen gevoelens. Opa moet, om zo te zeggen, bij zijn keuze de leeftijd van kleinzoon bepalend laten zijn, wil zijn cadeautje werkelijk blij maken en niet in de hoek belanden.
Maar het is nog complexer.  

Als we serieus nemen dat God zich juist manifesteert in onze ervaringen, moet dit inzicht gevolgen hebben voor onze soteriologie. Om R.S. Thomas nog eenmaal te citeren: ‘Saved in a way that men are not now’. Onze ervaringen zijn cultureel en historisch bemiddeld en dat betekent ook dat heilservaringen van christenen vroeger niet per se navoelbaar zijn voor ons – ongeacht hoe echt of waar ze zijn geweest (daarover gaan wij niet). Een theologie die ooit direct bij mensen ‘binnenkwam’ en hen in vuur en vlam zette, kunnen we misschien intellectueel nog wel uitleggen, maar hij ‘voelt’ toch anders. Dit wordt vaak over het hoofd gezien in theologische benaderingen ‘van bovenaf’, die zich vooral richten op het verhelderen van de theologie achter zulke heilservaringen. Mogelijk kunnen we intellectueel nog wel kaas maken van soteriologische constructies die putten uit – noem eens wat – feodale opvattingen over geschonden eer en genoegdoening, maar raakt het ons ook op dezelfde manier als het onze voorouders raakte? Op dezelfde manier kunnen we bijvoorbeeld uitleggen waarom Fransen of Japanners dingen grappig vinden waarom wij met de beste wil van de wereld niet kunnen lachen, maar zelfs als we intellectueel begrijpen hoe hun cultureel bepaalde gevoel voor humor in elkaar steekt, betekent dat nog niet dat we hun ervaring delen. Iemands gevoel voor humor intellectueel begrijpen is wat anders dan met iemand schaterend over de vloer rollen. Je kunt min of meer begrijpen hoe een ervaring werkt en tot stand komt, je kunt ook volstrekt openstaan voor de authenticiteit en de waarheid van die ervaring – terwijl die ervaring toch ontoegankelijk blijft.

Onze ervaring is een schepselmatige ervaring en daarmee onderhevig aan alles wat het betekent om schepsel te zijn.

Theologisch is dit inzicht verbonden met de groeiende aandacht voor lichamelijkheid. Het evangelie kwam deze wereld 11 binnen, niet primair in de vorm van een idee of een tekst, maar als lichaam – het lichaam van een Joodse man die tijdens zijn publieke optreden ongeveer dertig jaar oud was, Aramees sprak en mogelijk wat Grieks, en die het grootste deel van zijn leven doorbracht in het noorden van de toenmalige Romeinse provincie Palestina. De Incarnatie is, met andere woorden, de theologische onderstreping van wat het betekent om mens te zijn.

Vreemd, dat we voor het evangelie (Blijde Boodschap!) zouden moeten afzien van de terminologie 'idee' en 'tekst'. Want het evangelie kwam toch binnen via openbaring? Al vanaf de zondeval tot aan de definitieve verwerkelijking in kruisiging, opstanding en hemelvaart was het immers God die sprak, beloofde en leidde naar dat centrale gebeuren in de wereldgeschiedenis. Daarover kun je toch maar niet over spreken in termen als 'idee' en 'tekst'?
En is het ook niet veel te (s)mal om te stellen dat het evangelie de wereld in kwam 'in de vorm van het lichaam van een Joodse man'. Jezus Christus, Gods eniggeboren Zoon, Die én mens én God is…[3]
 

Paas meent dat Christus komst 'in het vlees' de 'theologische onderstreping is van wat het betekent mens te zijn'. Maar we belijden als gereformeerden heel iets anders. Onze geloofsbelijdenis NGB in art. 20 formuleert het waarom van de menswording van Jezus zo:

'Wij geloven dat God, die volkomen barmhartig en rechtvaardig is, zijn Zoon gezonden heeft om de natuur waarin de ongehoorzaamheid begaan was, aan te nemen en in haar de schuld te betalen en door zijn zeer bitter lijden en sterven de straf voor de zonden te dragen . Zo heeft God zijn rechtvaardigheid bewezen jegens zijn Zoon door onze zonden op Hem te laden. Zijn goedheid en barmhartigheid heeft Hij uitgestort over ons, die schuldig waren en verdienden veroordeeld te worden. Want in volkomen liefde heeft Hij zijn Zoon voor ons in de dood overgegeven en Hem opgewekt tot onze rechtvaardiging, opdat wij door Hem onsterfelijkheid en eeuwig leven zouden hebben.'

Dat gaat toch haast oneindig dieper dan 'theologische onderstreping is van wat het betekent mens te zijn'? [4]
 

Eerder zagen we dat Paas de ontwikkeling in onze menselijke gevoelens als de bepalende factor inbrengt in het wezen van het heil. Maar uit zijn bovenstaande vervolg blijkt dat het voor hem nog ingewikkelder is geworden. Niet alleen de tijd is factor maar ook de cultuur is mede bepalend voor het heil. En culturen zijn er in vele soorten en maten, ze zijn afhankelijk van de volksaard. Zo als een Chinees niet lachen kan om dezelfde grappen als een Groninger, om maar iets te noemen. Je moet voor de heilsleer van Paas dus rekening houden met tijd én cultuur, een heil 'construeren' dat gevoelsmatig, 'lichamelijk', landt in de cultuur waarin het wordt verkondigt.

We krijgen het griezelige gevoel dat hier een theologische zijweg wordt ingeslagen die afvoert van de heilshoofdweg. Laten we kijken of we het goed begrepen hebben want in het volgende gedeelte van zijn verhaal licht prof. Paas zijn visie nog verder toe.

Een mens is een lichamelijk wezen, en als lichamen kunnen wij maar op een plaats tegelijk zijn, wij kunnen maar in een historische context opgroeien, ons maar een of misschien twee culturele repertoires eigen maken, op z’n best een handvol talen leren, en onvermijdelijk verouderen we en sterven we. God verhoudt zich tot ons als wezens die onvermijdelijk gesitueerd zijn in tijd en plaats en cultuur. Het evangelie is goed nieuws, maar niet goed nieuws in abstracte zin voor mensen in het algemeen – mensen die we nergens ooit tegenkomen. Het is goed nieuws voor mensen van vlees en bloed, en het kan alleen goed nieuws zijn wanneer het op de een of andere manier betekenis krijgt in hun culturele en historische context. Het heeft wat te zeggen dat de belangrijkste soteriologische consensus uit de eerste eeuwen, de Geloofsbelijdenis van Nicea, niet meer zegt dan dat Jezus Christus ‘om ons mensen en ons behoud (sootèria) is neergedaald uit de hemelen’. De latere uitbreiding van deze geloofsbelijdenis in Constantinopel (381 AD) voegt daar nog aan toe dat Jezus ‘voor ons is gekruisigd’. En daar moeten we het mee doen, voor zover het de vroegkerkelijke consensus betreft. Voor vandaag is dat niet anders. Denk aan de verschillen tussen de westerse en oosterse kerk of aan de grote variatie van heilstheologieën die we wereldwijd vinden, bijvoorbeeld in Afrika of Azië. Die variatie is er ‘niet omdat de christelijke traditie zo conflictueus is en maar niet tot consensus kan komen, maar omdat elk moment, tijdperk en tijdsgewricht verschillende vragen opwerpt over de aard, middelen, methoden, doelen en effecten van het heil’. 6) Dit alles geeft ons de ruimte om te vragen in hoeverre de klassieke soteriologische traditie van het westen nog voldoet in onze tijd.

Het kan niet missen dr. Paas neemt hier die principiële afslag. Met de aangehaalde schrijver constateert hij met kennelijke instemming dat 'elk moment, tijdperk en tijdsgewricht verschillende vragen opwerpt over de aard, middelen, methoden, doelen en effecten van het heil’. Oók de aard! En als nu wordt waargenomen dat onze seculiere samenleving de aard van huidige heilsleer (het geloof in Jezus Christus en Die gekruisigd bepaalt het eeuwig wel en wee) niet meer kan aanvoelen en aanvaarden, en zelfs de protestantse orthodoxie ervan vervreemd is geraakt, dan is er volop reden om 'onze westerse klassieke traditionele heilsleer' ter discussie te stellen.
Kort door de bocht: we voelen ons niet meer senang bij een God Die gerechtigheid wil met als gevolg dat bloederige drama daar op Golgotha, dat is typisch 'Westers' en inmiddels versleten. En dus moeten we zorgen voor een heilsleer die de mens-van-nu wel aanspreekt in zijn cultuur, willen we als christenen serieus worden genomen bij de grote problemen van deze tijd.
Op die weg zet Paas vervolgens verdere stappen. 

Als Gods heil zich manifesteert in onze lichamelijkheid, in het domein van onze culturele, historische, geslachtelijke, sociale ervaring, betekent dit onherroepelijk dat Gods heil niet in een tijdloze en dakloze formule kan worden gegoten. De kern van het betoog in mijn boek is dat de protestantse soteriologie, van onderop bekeken, niet tijdloos en universeel is – ook al presenteert zij zich vaak wel zo. Zij ziet eruit, zij ruikt als een soteriologie die opgekomen is uit de christelijke cultuur van het westen, en dientengevolge draagt zij vroegmoderne, westerse trekken. Het is een revivalistische soteriologie, die is gericht op het tot ‘echte’ christenen maken van naamchristenen. Binnen de christelijke cultuur hebben mensen zo werkelijk God ontmoet, maar het punt is dat die christelijke cultuur zich eeuwenlang ook heeft verstaan als een universele cultuur, bestemd om de wereld te beheersen. ‘Tot de einden der aarde’.

De paradox is deze: de protestantse soteriologie is contextueel maar met universele aspiraties. Zij kwam op in een beschaving die zichzelf verstond als de bestemming van alle mensen, en daarom ook bestemd om de wereld te beheersen. Zo kon een tribale soteriologie zich in een koloniale context opwerpen als universele heilsleer. Alle mensen op aarde konden en moesten God ontmoeten op de manier die Europeanen als de ware hadden leren kennen. Dit kon alleen met een soteriologie die dun en licht was, zonder wortels, geschikt voor transport, kortom onlichamelijk. Het is een soteriologie die in een tijdloze, cultuurloze vorm is gegoten – een uiterste concentratie op de bestemming van het individu, compleet met een abstract, onlichamelijk begrip van de mens. Kortweg samengevat: het gaat hier om het redden van ‘zielen’ als de hoogste prioriteit, volgens een in hoge mate gestandaardiseerde procedure.

Tegen die onlichamelijkheid lopen we vandaag aan: het gebrek aan verbinding van deze soteriologie met een groot deel van het leven dat als minder belangrijk 13

wordt gezien in het licht van de eeuwigheid, of zelfs als ‘verloren’ en dus zonder God. Een dunne soteriologie kan in sommige contexten blijk geven van een heilzame radicaliteit: alles draait om dat ‘ene nodige’. Maar heel vaak is het juist de lichtheid en het gebrek aan wortels van deze soteriologie die maakt dat zij over de hoofden heen gaat van culturen die minder individualistisch zijn en geen lineair tijdsbegrip hebben. En het maakt dat deze heilsleer weinig te zeggen heeft op de grote vragen waarmee we vandaag worstelen – vragen rondom diepe polarisatie van de samenleving, de verwoesting van de schepping, en het parasitaire karakter van onze welvaart.

Tot zover de kritiek op een soteriologie van bovenaf, een dunne, zwevende, zwervende heilsleer.

'Soteriologie van bovenaf', een heilsleer dus waarin het heil wel in verheven termen is gespecificeerd maar er niet het-leven-op-de-grond in heeft betrokken. Het is vergelijkbaar met een Nederlandse management van een groot internationaal opererend moederbedrijf dat 'van bovenaf' een universeel sociaal beleid heeft ontwikkeld geldend voor alle landen waar het filialen heeft. Maar dat natuurlijk niet kan sporen met het leven en de cultuur van zijn medewerkers in zoveel verschillende geografische contexten, dus 'van onderop' gezien.

Westerse christenen hebben zich volgens Paas dus eeuwenlang nogal ernstig vergist. Zij dachten dat zij een universeel heil verkondigden die voor het leven van mensen in alle tijden en culturen van toepassing was. Maar het was slechts een 'dunne' en 'lichte' heilsleer 'zonder wortels', want anders kon die niet overal op de wereld worden gebracht, raakte die mensen niet in hun echte zijn. Dus eentje met een 'uiterste' nadruk op het zalige hemelleven én zonder de nodige 'cultuurcomponent' waardoor mensen worden gevormd.

Kortom, de heilsleer werd een typisch Westers 'heil-lig' product waarbij alle zeilen moesten worden bijgezet om mensen die er niets bij voelden (en dus slechts naamchristenen waren) tot 'echte christenen' op te peppen, d.w.z. tot christenen te promoveren die gingen na-voelen wat christelijke westerlingen in hun culturele vorming voor-voelden.
Niet goed dus. Want vruchteloos.

Maar wat is dan dat flexibel toepasbare evangelie niet-westers-licht-en-luchtig dat prof. Paas met zijn CCMW zou willen ontwikkelen? Daarvoor gaat Paas nu eerst een prototype heilsleer 'van onderen' bekijken, d.w.z. een leer die gespitst is op wat als heil wordt ervaren op de vloer van het leven.

Van onderop is de soteriologie rommeliger, dikker, minder consequent misschien. Zij zit dichter op het leven. Wel rijst dan een nieuwe vraag: kunnen we zo nog onderscheid maken tussen wat werkelijk heil is en wat niet? We kunnen toegeven dat het heil breder is en rijker dan we dachten. Maar ook dan blijft de vraag of alles heil is wat zich zo aandient. Moeten we toch niet onderscheid blijven maken tussen ‘heil’ en ‘zegen’ of tussen ‘algemene’ en ‘bijzondere’ genade? En moeten we niet oog blijven houden voor het feit dat mensen zeggen Gods heil te ervaren in imperiale projecten (denk aan Poetins poedel, patriarch Kyrill) of in hun eigen testosteron (denk aan de man die ‘voelde’ dat God hem toestond de moeder van zijn kinderen in te ruilen voor zijn veel jongere vriendin)? Is alles heil wat als heil wordt ervaren? Komt de satan niet vaak als een engel van het licht?

Dat lijkt me een goede vraag.

Gelukkig maar. Want de voorbeelden tonen in elk geval aan hoe faliekant het misgaat als de 'heilsleer 'van onderop zonder meer bepalend wordt, in welke culturele setting dan ook. Moet er dan toch niet 'van bovenaf' gekeken worden? Met een open Bijbel, suggereren we?

In mijn boek sluit ik aan bij de praktische theoloog Andrew Root en zijn notie van ‘dode plaatsen’. Daarmee doelt hij op de grondstructuur van het heil in christelijke zin, die zichtbaar wordt in de opwekking van Jezus uit het graf. Het is in onze dood dat God binnenkomt met zijn leven. In het sterven van ons streven wordt zijn kracht volbracht.

Dit is een grondstructuur die we vinden in Jezus’ wet van het tarwegraan: alles wat zichzelf wil handhaven, verschanst zich daarmee ook tegen Gods heil. Het graan moet eerst sterven om vrucht te dragen. We vinden het ook, zoals Michael Gorman breed heeft uitgewerkt, bij Paulus als hij spreekt over ‘de gezindheid van Christus’ (Fil. 2). Ook hier vinden we zelfovergave als de ‘dode plaats’ waar Gods heil ons leven kan binnenkomen. Ook al heb ik het recht om dit of dat op te eisen en mijzelf te handhaven, toch zie ik ervan af, en ik geef mij vrijwillig over aan de uitnodiging om lief te hebben en te dienen. Ik zie deze grondstructuur niet zozeer als een nauwkeurig in te tekenen scheidslijn tussen waar Gods heil begint en ophoudt, maar eerder als een bepaalde gevoeligheid, een richting waarin men kijkt. Meer een lens dan een grens. Zoals de profeten in het Oude Testament de geschiedenis bekeken vanuit Gods grote bevrijdende daad van de Exodus, zo kijken christenen vanuit kruis en opstanding om te zien wat er dan oplicht. Gods heil mag daar vermoed worden waar onze zelfhandhaving vastloopt en onverwacht licht schijnt van de andere kant.

We naderen een heel belangrijk punt, denken we, het gaat nu immers om 'de grondstructuur van het heil' zoals Paas dat ziet. Het is misschien wel de scharnier van zijn hele betoog. We proberen het te begrijpen.
God brengt leven in ons als we dood zijn, als we 'een dode plaats' zijn geworden, betoogt Paas en navolging van Root. Dat klinkt bekend. Christus is gestorven en opgewekt tot ons heil. Christenen belijden dat zij 'midden in de dood liggen' en opnieuw geboren ('wedergeboren)' moeten worden. De doop is daar het teken van: ondergaan in het water maar vervolgens oprijzen tot een nieuw leven. De oude mens moet sterven, door de Geest staat een  nieuwe mens op waarin Hij wil wonen.
Paas verwijst voor zijn grondstructuur naar 'Jezus' wet' van het stervende graan aan, we citeren wat breder, Joh. 12:24-26:

'Jezus antwoordde hun: Het uur is gekomen dat de Zoon des mensen verheerlijkt zal worden. Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u: Als de tarwekorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft hij alleen, maar als hij sterft, draagt hij veel vrucht. Wie zijn leven liefheeft, zal het verliezen, en wie zijn leven haat in deze wereld, zal het behouden tot het eeuwige leven. Als iemand Mij dient, laat hij Mij volgen, en waar Ik ben, daar zal ook Mijn dienaar zijn. En als iemand Mij dient, zal de Vader hem eren.'

Nu gaat het hier eerst en met nadruk om Christus' leven en sterven. Hij stierf en bracht zo het offer van zijn leven waardoor wij met God verzoend worden. Hij overwon de dood en stond weer op. Maar vervolgens worden wij er ook in betrokken. Voor ons betekent het dat we mogen delen in Zijn gerechtigheid, dat we opgewekt worden tot een nieuw leven dat eens zal leiden tot eeuwige heerlijkheid. Dát is toch in korte lijnen de 'grondstructuur' van het heil? Bovenaan en onderop innig verbonden?

Maar weer even een citaat uit die 'goede oude' Heidelberger catechismus':

'Wat is voor ons de waarde van de opstanding van Christus?

Antwoord:
Ten eerste heeft Hij door zijn opstanding de dood overwonnen, om ons te doen delen in de gerechtigheid, die Hij door zijn dood voor ons had verworven.
Ten tweede worden ook wij door zijn kracht nu al opgewekt tot een nieuw leven.
Ten derde is de opstanding van Christus voor ons een onderpand van onze opstanding in heerlijkheid.' (v/a 45)

Echter Paas focust voor zijn structuur op het handelen van de mens: op zijn sterven aan streven: afzien van zelfhandhaving, vrijwillige overgave aan liefde, dienen. Daarbij gaat het volgens hem niet om 'een nauwkeurig in te tekenen scheidslijn tussen waar Gods heil begint en ophoudt, maar eerder als een bepaalde gevoeligheid, een richting waarin men kijkt.' Vrij vertaald: het gaat niet om Gods precieze geboden ('scheidslijnen', 'grenzen') maar om een aangescherpte menselijke gevoeligheid ('kijkrichting', 'lenzen') waarmee in het leven goede keuzen kunnen worden gemaakt.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             

Dit is dan het heil 'van onder op'. Maar als we naar de tekst hierboven kijken dan is onmiskenbaar dat Jezus het heil verbindt aan het heil 'van boven af'. Immers Hij zegt: Wie zijn leven liefheeft, zal het verliezen, en wie zijn leven haat in deze wereld, zal het behouden tot het eeuwige leven.

Kan het wel wat Paas aan het doen is, het heil voor ons mensen hier los beschouwen van het heil boven. Verbindt Christus die niet onlosmakelijk aan elkaar? En is dat niet voortreffelijk verwoord in dat belijdende 'dogma' in de catechismus?
 

Nog een punt. Hierboven stelt Paas: 'In het sterven van ons streven wordt Zijn kracht volbracht'. Het lijkt een aanhaling uit Paulus' tweede brief aan de Korinthiërs, 2Kor. 12:9: '…want Mijn kracht wordt in zwakheid volbracht'.

Maar laten we het hele gedeelte citeren waarin deze uitspraak voorkomt (7-10):

'En opdat ik [Paulus] mij door het alles overtreffende karakter van de openbaringen niet zou verheffen, is mij een doorn in het vlees gegeven, een engel van de satan, om mij met vuisten te slaan, opdat ik mij niet zou verheffen.

Hierover heb ik de Heere driemaal gesmeekt dat hij van mij weg zou gaan.

Maar Hij heeft tegen mij gezegd: Mijn genade is voor u genoeg, want Mijn kracht wordt in zwakheid volbracht. Daarom zal ik veel liever roemen in mijn zwakheden, opdat de kracht van Christus in mij komt wonen.

Daarom heb ik een behagen in zwakheden, in smadelijke behandelingen, in noden, in vervolgingen, in benauwdheden, om Christus' wil. Want wanneer ik zwak ben, dan ben ik machtig.'

Paulus wil graag van 'de doorn' verlost worden maar Christus weigerde dat. Het was kennelijk nodig om te voorkomen dat hij zich zou verheffen op eigen prestaties, eigen vroom leven en missionaire prestaties en resultaten. Roemen wil hij wél maar dan in eigen miserabele omstandigheden, zijn 'zwakheden', 'de doorn in het vlees', 'de smadelijke behandelingen, in noden, in vervolgingen, in benauwdheden, om Christus' wil'.

Zo schittert Christus' kracht! Want van een onooglijke Paulus en zijn ellendige toestanden kun je niets verwachten. Als het Evangelie mensen overwint is dat uitsluitend te danken aan Hem!

Paas stelt dat Christus' kracht wordt volbracht in 'het sterven van ons streven', door af te zien van 'zelfhandhaving', en door onze 'vrijwillige overgave' aan de uitnodiging om lief te hebben en te dienen. Maar spoort dit wel met wat Paulus hier zegt? Want komt bij Paas toch niet het accent te liggen op mij en mijn goede werken in plaats van op Christus?

Maar ook Paas zelf heeft kritiek op zijn eigen (van A. Root geleende) voorstelling van zaken. We lezen verder.

Wordt vervolgd

NOTEN REFERAAT

5 - Lesslie Newbigin, ‘Mission to Six Continents’. In Harold Fey (ed.), The Ecumenical Advance: A History of the Ecumenical Movement, Volume 2, 1948-1968, London: SPCK 1970, pp. 171-197. 8

6 - Justin S. Holcomb, ‘Introduction: Mapping Theologies of Salvation’, in: Justin S. Holcomb (ed.), Christian Theologies of Salvation: A Comparative Introduction, New York University Press: New York 2017, 2. 12