Ethiek

Rond de Schrift

Nieuwe artikelen
Signalen



Aanmelden GRATIS nieuwsbrief

Naam:
E-mail:



printen

mailen

Bezinning op Bonhoeffer

 

D.J. Bolt
06-02-16
 

De Bekennende Kirche (Duits voor Belijdende kerk) was een christelijke verzetsbeweging in nazi-Duitsland. In 1933 werden de protestantse kerken gedwongen te fuseren tot Deutsche Reichskirche, of Deutsche Evangelische Kirche.
Als reactie hierop werd in september van dat jaar de ondergrondse Bekennende Kirche opgericht. In 1934 gaf een groep voorgangers de Verklaring van Barmen uit waarbij zij Christus en de Bijbel als hun bronnen aangaven en staatsingrijpen afwezen. De voornaamste auteur van deze verklaring, ook wel Barmer Thesen genoemd, was Karl Barth.
Bekende leiders van de Bekennende Kirche, waren de predikanten Martin Niemöller en Dietrich Bonhoeffer. Zij werden gevangen genomen en opgesloten in concentratiekampen. Ze hebben het niet overleefd.
 

In onze dagen is de belangstelling voor Barth en Bonhoeffer (spreek uit bonheufer) in de 'gereformeerde hoek' sterk groeiend. M.n. het werk van Bonhoeffer krijgt veel enthousiaste aandacht en warme support van theologen aan de theologische universiteiten in Kampen (GKv) en Apeldoorn (CGK). Onder leiding van prof. dr. G.C. den Hertog en de inmiddels geëmeriteerde hoogleraar dr. B. Kamphuis werden zelfs een soort bedevaartreizen ondernomen naar de nalatenschap van Bonhoeffer in Duitsland.
 

Op de een of andere wijze wekt de theologie van Bonhoeffer, die overigens onaf is gebleven door zijn vroege dood, veel enthousiasme. In kerkelijke periodieken wordt hij regelmatig geciteerd en worden regelmatig gedachten van hem met instemming aangehaald.
Echter wij herinneren ons dat de naam Bonhoeffer (net als Barth) niet zo'n welluidende klank had in vroeger dagen. Hoe zit dat? Is hij vroeger niet goed begrepen misschien? Is het oordeel over zijn werk te negatief geweest?

We willen daar de komende tijd wat meer aandacht aan geven. Deze keer volstaan we met het aanhalen van een kort commentaar van dr. C.S.L. Janse die in het blad De Saambinder van de Gereformeerde Gemeenten enige woorden wijdde aan deze theoloog onder de titel Bezinning op Bonhoeffer. Een lezer attendeerde ons hier op.
 


 

Bezinning op Bonhoeffer

Dr. C.S.L. Janse

 

Binnen de gereformeerde gezindte, of je die nu ruim of krap neemt, is de laatste jaren veel in beweging. Veelal zijn dat ontwikkelingen die geen verbetering zijn, maar die de afstand tot de gereformeerde belijdenis, tot de gereformeerde levensstijl en de praktijk der godzaligheid groter maken.
Een daarvan is de opvallende her­waardering van de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), Trouwens, ook over Karl Barth (1886­1968), met wie Bonhoeffer zich theolo­gisch verwant voelde, wordt tegenwoordig in de brede gereformeerde gezindte veel positiever geoordeeld dan tijdens zijn le­ven het geval was. Dat alles wijst op dieper liggende verschuivingen.
Een halve eeuw geleden werd Bonhoeffer vooral geclaimd door vrijzinnige theo­logen. Spraakmakend was destijds het boekje van de anglicaanse bisschop John AT. Robinson, dat in een Nederlandse vertaling verscheen onder de titel "Eerlijk voor God': Robinson sloot daarin aan bij teksten van Bonhoeffer die hij aan het eind van zijn leven geschreven had. Daarin pleitte Bonhoeffer voor een christendom dat niet beperkt bleef tot mensen met zijn zondebesef of andere religieuze ervarin­gen: een religieloos christendom.


Protestantse heilige
 

In later jaren werd vooral beklemtoond dat er veel meer over Bonhoeffer te zeggen was dan deze nogal extreme uitspraken. Vandaar de groeiende waardering voor hem in brede kring. Het feit dat hij kort voor het einde van de Tweede Wereldoor­log vanwege zijn betrokkenheid bij het verzet tegen Hitler, door de nazi's ter dood gebracht werd, maakte hem bij velen tot een protestantse heilige.
 

Nu is Bonhoeffer ongetwijfeld om zijn radi­cale afwijzing van de nazi's te waarderen, maar daarmee worden zijn theologische opvattingen natuurlijk niet rechtzinniger. Bonhoeffer was een modern protestants theoloog, Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn Schrift­beschouwing. Hij accepteert voluit de historische Bijbelkritiek. De Bijbel is voor hem niet zonder meer het geïnspireerde Woord van God. Toch is dat een heel we­zenlijk punt. De Heidelbergse Catechis­mus noemt in vraag 21 als kenmerk van het ware geloof 'dat ik alles voor waarachtig houd dat ons God in Zijn Woord geopen­baard heeft'.

 
Wat velen in de gereformeerde gezindte bij Bonhoeffer aanspreekt is zijn diepe vroomheid. Maar daarbij moeten we natuurlijk wel bedenken dat lang niet alle vroomheid ook de ware vroomheid is. Vroomheid is er in allerlei soorten, binnen en buiten het christendom. Er zijn vrome joden en vrome hindoes. Er is roomse vroomheid, vrijzinnige vroomheid, evange­lische vroomheid en nog veel meer.
In het licht van de eeuwigheid gaat het echter niet om menselijke vroomheid, maar om de ware godsvrucht, gewerkt door Gods Geest.

 
Kloof
 

Nu is het onmiskenbaar zo dat je bij men­sen waarmee je bepaald niet op één lijn zit, soms mooie en waardevolle uitspraken of dichtregels kunt tegenkomen. Dat geldt bijvoorbeeld van de Vlaamse dichter Gui­do Gezelle. Maar niettemin was en bleef hij voluit rooms. Dat moeten we niet ver­geten. Zo zijn in de geschriften van Bon­hoeffer eveneens treffende passages te vinden, zeker gezien tegen de achtergrond van zijn dramatische levensgang.
Maar daarmee blijft qua theologische opvattingen de grote kloof met Bonhoef­fer bestaan. Daar kunnen we niet zo maar overheen stappen. Tenzij we, zoals velen in deze tijd, de leer niet meer belangrijk achten. Dan gaat het er vooral om of ie­mand je aanspreekt en of het goed voelt. Dat is wel postmodern, maar beslist niet gereformeerd. Bij Bonhoeffer vind je niet de onderscheidende prediking zoals die vanouds wezenlijk is voor onze gemeen­ten. Bij Bonhoeffer vind je niet de nadruk op de drie stukken die gekend moeten worden om zalig te leven en te sterven. Bij Bonhoeffer vind je niet de afwijzing van de algemene verzoening, waarover de Dordt­se Leerregels (hoofdstuk 2 par. 8) heel duidelijk zijn. Bonhoeffer weet ook niet van een particuliere verkiezing.
 

Verschuiving
 

De godsdienstsocioloog prof. dr. G. Dekker (zelf modern protestant) signaleerde vorig jaar in het tijdschrift Kontekstueel dat er in de kerken, ook bij hen die zich orthodox noemen, een verschuiving plaatsvindt van de nadruk op de leer naar nadruk op het leven. Evenzo is er een verschuiving van een gerichtheid op het hiernamaals (hemel en hel) naar een gerichtheid op het leven hier en nu. Daardoor staat men opener voor het gedachtengoed van Bonhoeffer dan vorige generaties in orthodoxe kring. Bonhoeffer heeft deze verschuivingen, aldus prof. Dekker, niet alleen voorzien maar ook gestimuleerd.


De hervormd-gereformeerde dr. CA van der Sluijs heeft in het RD een en ander maal gewaarschuwd tegen de groeiende waardering voor Bonhoeffer. Daar kunnen we ons alleen maar bij aansluiten. Bon­hoeffer past niet in het bevindelijk gere­formeerde spoor. De sinds de eeuwwisse­ling opgekomen waardering voor hem in de gereformeerde gezindte is dan ook een hoogst bedenkelijk verschijnsel.