Rond de Schrift

Hermeneutiek: water bij de wijn

R. Sollie-Sleijster

21-02-15

Goede wijn behoeft geen krans. Zij verheugt het hart en we worden er blij van. Zo is het ook met goede hermeneutiek, die maakt blij. Maar hoe zit dat als er water bij de goede wijn wordt gedaan? Dat vinden we jammer. De smaak gaat verloren. Zou dat bij hermeneutiek binnen de GKv ook kunnen gebeuren? Dat er water bij de hermeneutische wijn wordt gedaan?

We lazen en hoorden in korte tijd drie verhalen over hermeneutiek.   Het referaat van ds. E. Heres (gehouden te Grootegast) en dat van dr. J.M. Burger (gehouden te Meppel) trokken beide onze belangstelling. De laatste hield over hetzelfde onderwerp ook een voordracht op de COGG-conferentie, april vorig jaar. Daarbij betrok hij onze GKv-context. Dit kleurde zijn standpunt inzake hermeneutiek.

Hermeneutiek gaat over hoe we de Bijbel lezen. Het is belangwekkend om de verschillen te ontdekken tussen de klassieke hermeneutiek zoals ds. Heres voorstaat en de nieuwere hermeneutiek zoals die in Kampen door dr. Burger wordt gedoceerd. De definitie van het begrip hermeneutiek mag dan gelijk zijn, de verschillen komen naar voren in de toepassing en uitwerking. Daar zien we dat de wegen uiteenlopen. Graag wil ik dat toelichten door beide verhalen naast elkaar te leggen. Tussendoor vindt u mijnerzijds wat vragen en opmerkingen, cursief en tussen vierkante haken.

Ds. Heres geeft een korte en duidelijke definitie van het woord 'hermeneutiek'.

De vraag hoe lezen wij de Bijbel? heeft te maken met de vraag: Wat wordt bedoeld met wat ik hier lees? Teksten vragen om uitleg, exegese. Maar dat andere woord, 'hermeneutiek', wat betekent dat? Eigenlijk betekent het net als het woord 'exegese' gewoon 'uitleggen, verklaren, vertolken'. Welke leesregels voor de uitleg gebruik je. Het is een bezinningsvak in de theologie.

Welke leesregels gebruiken we vandaag? Dat is de vraag in de verwarrende discussie die vandaag in de GKv wordt gevoerd. Dan gaat het over de positie van mannen en vrouwen in de kerk, over schepping of evolutie en ook over ethische zaken, bijv. het zevende gebod.

Omdat de nieuwe hermeneutiek, zoals dr. Burger die verdedigt in zijn referaat, afwijkt van de oude, klassieke hermeneutiek, kijken we eerst naar wat kenmerken van de oude en daarna van de nieuwe hermeneutiek. Ds. Heres geeft een goede samenvatting van die kenmerken. Hier volgen ze.

Kenmerken

Wat is kenmerkend voor de klassieke of oude hermeneutiek?

Deze hermeneutiek noemen we zo, omdat de kerk de eeuwen door de Bijbel op deze manier heeft ontvangen en gelezen. Heel de Schrift heeft gezag, het is Woord van God, heeft één Auteur en is daarom een eenheid. Lees geen losse teksten, maar lees de bedoeling van God en isoleer geen passages van deze Auteur (vergelijk Van Bruggen, Het lezen van de Bijbel, pag.15). Er kan geen innerlijke tegenstrijdigheid zijn in Gods Woord. Daarom is het nodig Schrift met Schrift te vergelijken en op het verband te letten. We mogen geen teksten uit hun verband halen en daar een leer aan ophangen. Dat is biblicisme. Zie hoe Christus de Satan die gebruik maakt van losse teksten, antwoordt 'Er staat ook geschreven: Gij zult de Here, uw God, niet verzoeken'. Dit is het belangrijkste kenmerk.

Vervolgens, houd rekening met de literatuursoort waarin het Bijbelboek of gedeelte is geschreven. Is het poëtisch (Psalmen), historisch (bijv. Genesis) dan moeten we dat ook als zodanig accepteren, ook de eerste hoofdstukken van Genesis. En bij Openbaring houden we rekening met de visionaire, apocalyptische stijl van veel hoofdstukken en moet een symbolisch getal niet letterlijk worden genomen. Ook vinden we bijvoorbeeld nog wijsheidsliteratuur, profetie en rondzendbrieven.

Verder, lees de Bijbel Christocentrisch. Christus is het centrum van de hele openbaringsgeschiedenis. Het Oude Testament wijst vooruit naar zijn komst. Het Nieuwe Testament is openbaring van de eerste komst van Christus en wijst vooruit naar zijn wederkomst. Zicht hebben op Christus helpt bij het begrijpen van Schriftgedeelten.

Voorts, houd rekening met het stadium van de openbaringsgeschiedenis en met de 'bedelingen'. Hierdoor wordt ons inzicht in de Bijbel verscherpt.

Let op wie iets zegt, waarom en tot wie, wanneer en waar, hoe en met welk doel.

Criteria voor de betekenis van de tekst liggen in de tekst, niet in de lezer.

Waar we bijzondere aandacht aan mogen geven is dat de Bijbel wel tijdbepaald is, maar niet tijdgebonden. De tijd waarin geschreven werd, vinden we natuurlijk terug in de tekst. Dat is tijdbepaald. Ze staan wel in de omlijsting van vroeger, maar de boodschap is voor alle tijden. Het Woord is van de eeuwige God, die zijn Woord voor alle tijden heeft gegeven. Maar tijdgebonden betekent dat de teksten vroeger wel gezag hadden, maar nu niet meer.

Buitenbijbelse gegevens mogen wel worden gebruikt bij de uitleg van de Bijbel, maar deze gegevens mogen er nooit over heersen. Archeologische vondsten kunnen hulpmiddelen zijn bij de uitleg van de Bijbel, maar de tekst van de Bijbel is altijd beslissend.

Wat is kenmerkend voor de nieuwe hermeneutiek?

De nieuwe hermeneutiek is in feite niet nieuw. We moeten zo'n 50 jaar terug om te zien dat toen door de Duitse theologen Ernst Fuchs en Gerhard Ebeling aansluiting werd gezocht bij de filosofie van Martin Heidegger en Hans-Georg Gadamer. Het begrip hermeneutiek werd veel ruimer genomen dan alleen maar 'theorie van exegese'. De lezer zelf moet geïnterpreteerd worden. De totale werkelijkheid komt in beeld en Gadamer concentreert zich op het subject, het ik, dat handelt en interpreteert. Dit werd een belangrijke denklijn in de westerse filosofie en Nietsche zei reeds: er zijn geen feiten, alleen maar interpretaties. Alles wordt relatief en objectieve waarheid is er niet meer. Ieder mens bepaalt voor zichzelf wat waar is. Zo verandert de waarheid in elke tijd en cultuur, want elke tijd en cultuur heeft zijn eigen ervarings- en verstaanswereld.

Die verstaanswereld, die 'horizon', moet in de nieuwe hermeneutiek naast de 'horizon' van de Bijbeltekst worden gelegd. Die beide horizonten versmelten en zo wordt de waarheid bepaald. Maar zo wordt ook de mens zelf bepalend voor wat waarheid is. Niet meer Gods onfeilbare Woord, maar menselijke inzichten geven de doorslag. Verschonend wordt dan opgemerkt dat het niet om het Woord, de Bijbel, zou gaan, maar om het geloof in God.…

Een belangrijke voorloper van dit denken was J.S. Semler, de vader van het Duitse rationalisme. Hij maakte al in de 18de eeuw onderscheid tussen het echte Woord van God in de Bijbel en de feilbare gedeelten, die geen blijvende zeggingskracht hebben. Er is  een kern die belangrijk is en een hele laag eromheen die van minder belang wordt geacht. De Bijbelse woorden over man/vrouw kunnen op die manier naar de buitenlaag worden getrokken en onschadelijk gemaakt. De wetenschap, de moderne mens, bepaalt wat bruikbaar is in de Bijbel en wat niet.

Hermeneutiek is een belangrijke wetenschap geworden. Ze heeft een sleutelpositie gekregen!

Ds. Heres wijst ook op de toepassing van de denklijnen van de nieuwe hermeneutiek door dr. Burger in het recent verschenen boekje Cruciaal, de verrassende betekenis van Jezus' kruisiging. Dr. Burger ontkent daarin dat het Nieuwe Testament leert dat 'Jezus een offer brengt door plaatsvervangend onze straf te dragen als betaling van onze schuld en zo de geëiste genoegdoening aan God geeft en ons heil verwerft'. Zo vind je 'deze gedachtegang' niet terug in het Nieuwe Testament, volgens hem. Hij betoogt dat het offer van Christus een offer van toewijding was, om zo ook mensen aan God toe te wijden. Het blijkt dat dr. Burgers nieuwe gedachten over het offer voortkomen uit het feit dat hij een bloederig offer om Gods toorn te stillen aanstootgevend vindt in onze hedendaagse cultuur.

Zo kunnen theologen wel zeggen dat het Schriftgezag niet in geding is en dat zulke benaderingen passen binnen de bandbreedte van gereformeerde hermeneutiek, maar de werkelijkheid is anders! Buitenstaanders spreken over dramatische ontwikkelingen binnen de GKv, met name vanwege de nieuwe manier van Bijbellezen. Laat niemand de geleidelijkheid en de verleidelijkheid van de nieuwe leesregels onderschatten, zo waarschuwt ds. Heres.

Tot zover ds. Heres.

[Hier kunnen we volledig mee instemmen.]

Hermeneutiek 2 – Dr. J.M. Burger

Hermeneutiek is in de twintigste eeuw verbreed vanuit de filosofie: Hoe lees ik de Bijbel en andere teksten? Hoe begrijpen en verstaan wij het wereldbeeld, godsbeeld, ons zelfbeeld? Verschillende beelden vormen zich en die kunnen gezond zijn of ook niet gezond. Daar komt een niet begrijpen van elkaar uit voort. Hermeneutiek helpt, omdat ze veel breder is geworden, om elkaar wel te verstaan. Hermeneutiek is in de filosofie een kritische bezinning op verstaansprocessen. Wat gebeurt er eigenlijk? In de theologie willen we in het licht van de Bijbel naar die processen en beeldvorming kijken. Hermeneutiek is procesbegeleiding geworden. Het wil helpen zo goed mogelijk te verstaan wat de Bijbel zegt, ons bewust maken van mogelijke communicatiestoornissen en om beter zicht te krijgen op wat het geloof inhoudt.

[M.i. duidelijk in lijn met de 'nieuwe' hermeneutiek.]

Verzuiling

Dr. Burger geeft daarbij zijn visie over onze achtergrond. Als vrijgemaakt gereformeerden komen wij uit een verzuilde samenleving. We zijn opgegroeid in een veilige omgeving, waar we absoluut zekere Godskennis uit Gods onfeilbare Woord kregen. De waarheid was heel belangrijk. We waren sterk in helder denken en doen, maar tegelijk waren we minder goed in delen van het hart. Daar waren de 'bevindelijken' beter in, in het delen van geloofservaringen en dergelijke. Bij ons ging het meer over de openbaring, over het gezag, over God en zekerheden en minder over de inhoud, over Jezus Christus. Christus kwam wel ter sprake, maar later. Ook waren we niet goed in het omgaan met diversiteit en meningsverschillen.

Maar die veilige zuil is afgebroken, verdwenen, en met die zuil zijn veel vanzelfsprekendheden verdwenen, zoals Bijbellezen. Zelfs verdwijnt God buiten beeld. De Bijbel wordt een boek dat los komt te staan van je relatie met God. Daarnaast is de moderne autonome mens een bijbellezer geworden die op zoek gaat naar teksten, niet meer naar de geest van de Bijbel. Staat er dat ik niet mag samenwonen? Nee? Nu, dan mag het dus wél. En teksten die me emotioneel niet raken,  daar kan ik niets mee. De postmoderne mens leest de bijbel op zijn eigen manier. Hij is ook onzeker en angstig geworden. Angst voor kritiek en afwijzing. Dus: kom niet aan mijn manier van Bijbel lezen!

[Ging het bij ons niet over onze Heiland en Verlosser, onze Zaligmaker? Dit is volledig in tegenspraak met mijn eigen ervaringen. Ik ben vlak na de vrijmaking geboren en heb dus de ontwikkelingen zelf mee kunnen maken. Niet van horen zeggen, of alleen uit al dan niet gekleurde journalistiek.

Helaas leest de postmoderne en geseculariseerde mens van nu de Bijbel anders. Maar teksten uit hun verband halen gebeurt m.i. door mensen als de Anglicaanse Oliver O'Donovan en N.T. Wright en door de Rooms Katholieke Charles Taylor. Daar wordt het evangelie een kwartslag verdraaid en richt zo grote schade aan. De TUK en dr. Burger lijken hier geen oog voor te hebben. Hun afwijkende en verkeerde denklijnen worden met minimale correctie binnengehaald en als een nieuw soort evangelie gepresenteerd terwijl het goede gereformeerde spoor wordt verlaten of verlegd. En dan komen we verkeerd uit. Uiteindelijk houden we niets over! Selecteren wordt minimaliseren en dan gaat de Bijbel dicht. Het licht gaat uit, want de kandelaar kan worden weggenomen!]

Seculier en postmodern

In de seculiere en postmoderne wereld van vandaag kan onze kracht van vroeger makkelijk een valkuil worden, zo zegt dr. Burger en daarom moeten we zoeken naar de gezindheid van Christus.

Dit is een uitdaging. Hoe kan ik door goed de Bijbel te lezen die gezindheid van Christus vorm geven? Wij zijn zondige mensen en dat zondige komt tot uiting in ongehoorzaamheid en afgoderij. Zonder de Here Jezus kun je niks, zonder zijn offer kun je niet goed kijken, begrijpen en bijbellezen. Maar samen met Hem leidt de Heilige Geest ons in de waarheid. Zoals de apostelen, zo worden ook wij bij Jezus gebracht en via Hem bij de Vader. We worden gerechtvaardigd door geloof, niet door Bijbellezen of de goede dingen zeggen, alleen door geloof. Zo vormt zich de nieuwe gemeenschap, het lichaam van Christus. Daar moeten we van elkaar leren en elkaar niet afwijzen, want God wijst ons niet af.

[Wijst God ons niet af? Is zijn liefde onvoorwaardelijk? Dit mogen we zo niet stellen. Bij volhardend afwijken in leer en leven en onbekeerlijkheid treft Gods toorn ons. Dat is wat de Schrift ons leert. En zeker, we worden door geloof gerechtvaardigd, maar dat vraagt wel een luisteren en gehoorzamen aan het Woord. En niet eigenzinnig theorieën verdedigen met een beroep op 'being in Christ' en de leiding van de Geest. Het wordt zo maar een open-eind-constructie, waar een mens letterlijk alles mee kan verdedigen. De mens en niet God krijgt het dan voor het zeggen en de Schrift wordt tijdgebonden verklaard.]

Het verhaal is dat we zijn ingedoopt in Christus. Daardoor kijken we vanuit Hem, want Hij is de vervulling van de Schriften. Maar dan ook met Jezus opstaan. Wij zitten in dat verhaal. Via de doop zijn we nieuwe mensen, die bevrijd van zonde leren denken als Jezus, zo leren Bijbel lezen.

 Met die nieuwe gezindheid leer je denken, voelen, willen, kiezen, doen als Hij.

[We krijgen een 'nieuwe gezindheid in Christus' en 'zitten in dat verhaal' (het vijfde bedrijf van Wright?), maar blijft de strijd tegen onze drie doodsvijanden, de duivel, de wereld en ons eigen vlees niet een dagelijkse werkelijkheid? Die strijd is pas gestreden bij ons sterven. Eerder niet. Zo moeten we ook elke dag ons bekeren en met berouw om vergeving vragen. Kennen we nog wel de betekenis van het woord 'antithese'?]

Als voorbeeld van toepassing van zijn hermeneutische ideeën bespreekt Burger de kwestie van de vrouw in het ambt zonder zijn standpunt daarin te willen bekendmaken.

Omdat man en vrouw beiden geliefd zijn in Christus moeten ook beiden aanbiddend samen leven en elkaar geen beperkingen opleggen. Mag het ambt in de kerk dan ook opengesteld worden voor vrouwen? Het gesprek hierover wil hij aanmoedigen, al relativeert hij de uitkomst. Over 20 jaar denken we hier misschien heel anders over. Dan kan de uitkomst ook anders zijn. Maar dat is geen probleem. We zijn 'in Christus' en 'zijn Geest leidt ons'. Dat is 'ontspannend'.

[Is dit ontspannend? Eerst de waarheid relativeren, de uitkomst kan veranderen al naar gelang de context, en dan zeggen: geen probleem, we zijn 'in Christus' en 'zijn Geest leidt ons'? Maar Christus' Geest leidt ons altijd naar het Woord. Dat moeten we bewaren! Er niet aan toedoen en er niet van af doen. Dát is 'in Christus zijn' en Hem liefhebben en navolgen. En dat is spannend, houden we de goede strijd vol?]

Tot zover dr. Burger in Meppel.

Hermeneutiek 3 – Dr. J.M. Burger

Over de context waar wij als vrijgemaakt gereformeerden in leven, heeft dr. Burger het zijne gezegd op een COGG conferentie van 10 april 2014 onder de titel Gereformeerde hermeneutiek - een GKv-perspectief. Omdat dit zijn opvattingen verheldert, geef ik hiervan een korte samenvatting, waarbij ik mijn reactie weer cursief laat aansluiten.

Burger noemt als eerste de argwaan voor hermeneutiek vanuit het verleden en vanuit het funderingsdenken. Argwaan vanuit het verleden richtte zich tegen wetenschap en filosofie door de nauwe verbondenheid die er bestond tussen de Schrift en ons belijden. Geen filosofie of wetenschap mocht heersen over Gods Woord. Daar waren we heel huiverig voor.

[Dit lijkt me een heel gezonde argwaan].

Voor die argwaan wijst Burger naar A. Kuyper, die scholastieke denklijnen ontwikkelde o.a. inzake wedergeboorte. Zulk denken  noemt Burger funderingsdenken. Ook Calvijn zou zich hier al schuldig aan hebben gemaakt in zijn confrontatie met Rome en de Geestdrijvers. In dit denken staan Schriftgezag, de rol van de kerk, de rol van de Geest, de autopistie van de Schrift (de Schrift is in zichzelf betrouwbaar) centraal. Christus zou nauwelijks een rol spelen in die hoofdstukken over Schriftgezag van de Institutie. En zo zou Calvijn de gereformeerde Schriftleer al direct in een 'formele' richting gestuurd hebben.

Calvijn gunde Christus nog wel een rol bij het ontstaan van het geloof. Het werk van de Geest werd echter losgekoppeld van het Woord als zaad van wedergeboorte. En dat 'bewijst' Burger door opnieuw te verwijzen naar Kuypers ideeën over een ingeplant geloofsvermogen dat voorwaarde werd voor het horen van het Woord en het komen tot geloof. Hierdoor zouden wij in een kader zijn beland waarin zekere kennis en een formele doordenking van Schriftgezag benadrukt werden en de inhoud van het evangelie wegviel.

[Hier wordt m.i. een karikatuur van het verleden gemaakt. Calvijn krijgt de denklijnen van Kuyper in de schoenen geschoven en de reformatoren worden in een scholastiek jasje gehesen.]

Burger ziet onze context mede bepaald door een formele, niet inhoudelijk gemotiveerde benadering van het Schriftgezag. Hij stelt dat de Bijbel primair te maken heeft met genade en heil en niet met normen en wetten. Hij gelooft omdat Gods onverwachte liefde, zijn overwinning op zonde, dood en duivel hem heeft overtuigd. Een meer inhoudelijke benadering van het Schriftgezag vanuit de verlossing zou bij ons ontbreken. Burger stelt dat zijn geloofsrelatie met Christus fundamenteler is dan overtuigingen over de Bijbel. Epistemologische[1] overwegingen zijn secundair.

[Waarom gaan mijn gedachten hier naar remonstrantse ideeën over de mens die kiest en zich laat overtuigen? Belijden we nog onze onmacht om het goede te kiezen en Gods almacht om onze wil 180 graden om te buigen, dwars tegen onze eigen wil in? Ons ondanks! En waarom normen en wetten contrasteren met genade en heil? Deze vormen geen contrast, maar horen onlosmakelijk bij elkaar. Zie de HC, NGB en DL. En juist door epistemologische overwegingen kunnen we onze Heiland beter leren kennen in zijn liefde voor ons. Waarom dit tegenover elkaar geplaatst?]

Burger wijst er verder nog op dat binnen onze vrijgemaakte context zomaar een normatief, wettisch, kader neergezet wordt, terwijl de aard van de Bijbel primair soteriologisch[2] is. En zo hebben we ook weinig aandacht voor het belang van de gezindheid van Christus, want de nadruk ligt bij ons op rationaliteit, waarbij ervaringen, emoties en de menselijke wil niet in beeld komen. Het subject staat centraal en de gemeenschap speelt geen rol.

[Ook hier zie ik opnieuw een wegzetten van onze beproefde en goede gereformeerde leer, want het zou rationeel, normatief en misschien zelfs wettisch zijn, terwijl de Bijbel primair soteriologisch is. Waarom dit tegenover elkaar zetten? We mogen Hem liefhebben met ons hele hart, maar toch ook met ons hele verstand? En moet ons verstand, onze ratio, ons gevoel niet leiden? Hoe kunnen we anders ontsporen! En om 'in Christus' te zijn hebben we ons verstand nodig, want hoe zullen we zijn gezindheid leren kennen als Hij ons niet door zijn Woord en Geest leert en in ons werkt? En zo ook ons verstand, onze gedachten leidt? Dat gaat niet buiten het Woord om. Dat Woord, die blijde boodschap, is juist een licht op ons pad! Dat ons leert hoe te leven en naar welke geboden en voorschriften. We hoeven niet onzeker en angstig te zijn.]

[Dat wij mensen ons 'ik' te snel in het middelpunt zetten is waar, maar dat daardoor voor ieder de gemeente buiten beeld is gekomen, is niet zonder meer te zeggen (we mogen niet over het hart oordelen). Wel mogen we wijzen op het gevaar ervan. Burger stelde in Meppel juist dat het subject, het 'ik', bij ons geen aandacht krijgt in tegenstelling tot de 'bevindelijken', maar zou hier ten opzichte van de gemeenschap dat subject juist te veel centraal staan?]

Burger noemt als illustratie nog dat we op een voluntaristische (willekeurige) manier omgaan met (homo)seksualiteit, en gender. Dit in het omgaan met issues als homoseksualiteit, ongehuwd samenwonen e.d.. Vrouwen en homo's hebben ook rechten, die niet ingeperkt mogen worden, ook niet door religie.

[., maar waar we vanuit de TUK geen duidelijke waarschuwingen te horen krijgen. Ik had verwacht dat Burger hier vanuit zijn opvatting over hermeneutiek zou aantonen dat je tot een schriftuurlijke benadering in de ethiek kunt komen zonder daarbij gebruik te maken van het door hem verfoeide funderingsdenken of gebodsethiek. Maar dat maakt hij niet duidelijk. Trouwens, leidt die gezindheid van Christus zónder zijn geboden en voorschriften werkelijk ernstig te nemen, niet juist tot voluntaristisch gedrag dat we maar al te veel om eens heen zien en dat steeds meer getolereerd wordt?]

De visie op onze context wordt door Burger afgesloten met een verwijzing naar het synodebesluit van Ede, waarin opdracht aan deputaten werd gegeven om antwoord te geven op de vraag of zusters in de ambten kunnen worden benoemd. Hij vindt dit besluit onverstandig, niet omdat hij er tegen is volgens Bijbels voorschrift, maar omdat we niet sterk zijn in het omgaan met verschillen en ja, hier wordt verschillend over gedacht binnen onze kerken.

[Het lijkt heel tolerant en wijs om het zo te stellen. Maar met Burgers hermeneutiek worden wel eerst duidelijke uitspraken in de Schrift gerelativeerd. Dan is het niet goed als we 'om de lieve vrede wil' het onderwerp maar zouden moeten laten rusten. Dat lukt niet en dat deed Burger ook niet in Meppel waar hij publiek de vrouw in het ambt de facto verdedigde door te proberen de argumenten van tegenstanders onderuit te halen. Overigens niet overtuigend.]

Tot zover dr. Burger.

Wordt er binnen de GKv nog met goede hermeneutiek gewerkt, nog 'goede wijn' geschonken? Met het bovenstaande heeft die vraag een teleurstellend antwoord gekregen. Er is de laatste twintig jaar aan de TUK water bij de wijn gedaan en nog steeds wordt water toegevoegd.

Ook hier, in de hermeneutiek, zien we de theologen voorop gaan. Als daarin verkeerd wordt gekozen blijven de gevolgen niet uit.
Laten we de blinddoek afdoen en op zoek gaan naar goede wijn!